PR iha PN

Sistema ne’ebé Repúblika Demokrátika Timor-Leste (RDTL) opta ho semi prezidensial ko’alia klaru ona iha konstituisaun. Katak, Prezidenti Repúblika, Parlamentu Nasionál, Governu no Tribunál, ida-idak ho ninia kompetênsia tuir lei inan haruka.

Saida mak ko’alia iha artigu 74 kona-ba definisaun, alinea 1) Prezidente Repúblika mak Xefi Estadu, símbulu no garantia independênsia nasionál no unidade estadu nian ho funsionamentu regular instituisaun demokrátika sira. Alinea 2) Prezidente Repúblika mak Komandante Supremu Forsas Armadas nian.

Liga ba baze legal sira ne’e, Xefi Estadu, Taur Matan Ruak, ho kompetênsia hanesan Komandante Supremu Forsas Armadas nian, foti desizaun hodi nomeia Brigadeiru Jenerál Filomeno Paixão ba Majór-Jenerál FALINTIL Forsa Defesa Timor-Leste (F-FDTL) no Majór-Jenerál Lere Anan Timur promove ba postu Onorífiku hanesan Tenente-Jenerál.

Desizaun ne’e halo polemíka iha públiku nia le’et no konvida reasaun deklarasaun polítika hosi uma fukun Parlamentu Nasionál to’o Palasiu Governu.

La’os ne’e de’it, prosesu ‘dada malu’ ba dalan legal mos akontese. Governu liu-hosi Ministru Defesa nudar nain ba proposta ne’ebé Prezidenti Repúblika ‘ignora’, lori desizaun ne’e ba Tribunál Rekursu atu oinsá jurista sira estuda konstitusionalidade ba Xefi Estadu ninia pontu de vista.

Prosesu ne’e haree ba mai hanesan sorte di’ak ba polítiku sira hodi rekolla ‘bala’, nune’e aproveita tempu konsolidasaun partidu no eleisaun jéral ne’ebé besik dadaun.

Kestaun seluk ne’ebé hamosu situasaun sira ne’e mak krize komunikasaun entre orgaun soberanu sira nomos inkapasidade hosi ema sira ne’ebé servisu iha palasiu prezidensial, palasiu governu, mesmu fulan-fulan simu salariu boot, maibé lakon responsabilidade boot ba asuntu sensitivu sira. Situasaun sira ne’e presiza halo avaliasaun ba servisu nain profesionál sira iha palasiu prezidensial no governu, atu labele akontese fali ba futuru.

Ho inkapasidade hirak ne’e hotu, Prezidenti Repúblika, Taur Matan Ruak, tenke hatan no esplika ninia desizaun ba reprejentante povu iha uma fukun Parlamentu Nasionál (PN), Kinta, (25/2) ohin, ho transmisaun direita hosi Radio Televisaun Timor-Leste.

Transmisaun ne’e sei konvida ema hotu nia atensaun hodi rona no haree direitamente razaun legal saida mak Xefi Estadu hanesan mos Komandante Supremu Forsas Armadas nian foti ba ninia desizaun.

Hadi’a komunikasaun nudar dalan importante ba orgaun soberanu sira hodi hametin prosesu demokrasia iha rai laran. Polítika sira labele utiliza situasaun ne’e hodi halo fahe malu. Maibé, tenki matenek atu haree situasaun atual ne’ebé akontese iha rai laran. Ita Hein. (*)