Selasa, 28 Juni 2016

Istória oi-oin iha Kupang (parte 2 – remata)


KUPANG—Bainhira ema ida halo viajen mak la-lori buat ruma (ole-ole) ou sosa sasan ruma, tantu ho folin ki’ik ka bo’ot konsidera la-kumpletu halo viajen. Ema hotu sempre halo kompras bainhira halo viajen, satan feto.

Situasaun ne’e akontese ba ekipa Asosiasaun Jornalista Timor-Leste (AJTL) ne’ebé halo viajen ba Kupang Indonezia durante loron tolu hahú Domingu, (30/8) to’o Kuarta, (3/9).

Hafoin loron rua tuir atividade ne’ebé organiza hosi AJTL no Asosiasaun Jornalista Independente (AJI) Kota Kupang iha loron Segunda, (31/8) ho atividade workshop, hafoin taka ho asina nota intendementu entre organizasaun rua ne’e hodi harii Komunidade Jornalista Timor (KJT). 

Loron tuir mai, Tersa, (1/9) atividade vizita ba jornal Pos Kupang, TV Kompas biro Kupang, jornal Timor Express no Radio Titilolok remata. Tempu ne’ebé sedu e aumenta tan loron livre iha Kuarta, (2/9) hosi dader to’o 18.00 oras NTT (17.00 OTL), membru balun hosi ekipa ne’e utiliza hodi vizita familia no kompras.

Maioria hosi ekipa ne’e hasoru no vizita familia iha Kupang. Timor-oan sira ne’ebé hela iha Kupang durante tinan 16, hafoin referendum no depois rezultadu referendum iha Timor-Leste.

Ema ida-idak ho ninia istória, tantu komik, triste, situasaun ne’ebé dala-ruma halo hirus, mo’e no balun arepende. 

Triste tanba haree kondisaun atual Timor-oan ne’ebé agora dadaun nudar sidadaun Indonezia, balun moris susar, moris ho kondisaun depende de’it ba salariu pensionista tantu hosi funsionariu públiku, polísia no forsa.

Sira ne’ebé sivil, moris susar liu-tan. Hodi hatutan moris ne’e, balun utiliza motor (ojek) hodi buka moris. 

Situasaun ne’e obriga inan feton balun halerik, hakarak fila mai Timor, tanba laen kaben atual membru polísia husik, hodi moris hamutuk fali ho feto seluk.

Inan feton ida, temi de’it Marta hosi munisipiu parte leste nian hakarak fila, tanba laen abandona nia ho oan sira. Intensaun hakarak fila ne’e susar tebes ba Marta tanba laiha osan e la-hatene dalan oinsá mak atu fila.

Entretantu, sira ne’ebé hatene buka moris, lakohi depende de’it ba osan pensionista. Temi de’it José hosi munisipiu Baucau ne’ebé agora dadaun simu osan pensionista forsa nian, tenki hakiak bibi, fahi, manu no halo kantereiru hodi hadi’a sira nian moris.

“Ha’u tenki halo buat sira ne’e. Osan pensiun la to’o atu selu labarik sira nian eskola no nesesidade lor-loron nian”, José konta bainhira hetan vizita hosi membru ekipa AJTL.

Komik. Tanba membru balun koko ko’alia lian Indonezia ho dialetu Kupang, hanesan beta, sonde, katon no seluk tan ne’ebé kentara ho pronunsaun Tetum. 

Balun fali arepende no mo’e tanba de’it kompras sem planu. Tanba ne’e, bainhira halo kompras tenki halo lista ho osan ne’ebé iha liman, nomos sosa buat ne’ebé mak presiza e importante duni.

Kuidadu Bagajen
Bainhira halo viajen liu-hosi fronteira, li-liu sira ne’ebé lori sasan barak no todan, kuidadu no tetu didiak bagajen e halo mos negosiu didiak ba sira ne’ebé husu atu lori nomos tula sasan.
Realidade akontese ba ekipa ne’e iha area fronteira Indonezia nian. Ema sira ne’ebé husu atu tula sasan iha karosa, dudu de’it maizumenus metru 100, sasan nain tenki selu dollar lima ou dollar 10.
Hakfodak, tanba lori la-to’o area Timor nian e la-to’o tan ponte fronteira entre Timor ho Timor Osidental. 

Tanba ne’e, rupiah ne’ebé iha karteira laran labele gasta hotu, kuandu presiza ema atu tulun lori sasan sira, sé sasan ne’e todan ou barak. 

Seluk fali mak, ema sira ne’ebé túr prenxe formulariu imigrasaun, ita tenki selu dollar ida, kuandu pesoal ne’e mak enxe formulariu imigrasaun. Bainhira, ita laiha osan rahun ou karteira komesa mamuk, di’ak liu foti formulariu hodi enxe rasik.

“Situasaun ne’e hodi atende no fasilita inan no aman sira ne’ebé la-hatene hakerek no lé”, pesoal ida ne’ebé servisu iha area fronteira hatete bainhira dada-lia ho hakerek nain iha Batugade.

Pesoal ne’e temi de’it naran Adelino. Nia informa, bainhira eis Primeiru Ministru Xanana Gusmão halo inspesaun ba servisu sira iha area fronteira, ema sira ne’e halai lakon hotu. “Ema sira ne’e laiha servisu, saida mak sira halo hanesan servisu ida ba sira”, pesoal funsionariu públiku ne’e tenik.

Adelino mos esplika, regras loloos pasa revista iha area fronteira Batugade bainhira ema tama Timor mak halo hosi imigrasaun. Entretantu, karantina halo pasa revista ba ai-han no ai-horis sira hodi proteje moras oi-oin tama Timor, ezeptu ai-han no ai-horis hetan ona lisensa hosi nasaun ne’ebé ita sosa ba.

Nia dehan, Unidade Polísia Fronteira ou forsa laiha direitu para halo pasa revista. “Timor hakarak halo tuir hanesan Indonezia, maibé hirak ne’e la-ko’alia iha lei. Halo buat oi-oin ne’e atu buka osan sigaru no envelope”.

Tuir nia kumpriende, prejensa forsa no polísia iha fronteira atu asegura situasaun ruma ne’ebé karik sei akontese. (*)

Tidak ada komentar:

Posting Komentar